اسارت به روایت ده نمکی

ابوالقاسم مقیمی مدیرکل فرهنگی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با اعلام این خبر گفت: «دایره‌ المعارف اسارت و آزادگی» بزودی از سوی نهاد کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور رونمایی می‌شود. این اثر دایره المعارف کامل و جامعی از اسرای جنگ تحمیلی است و در بردارنده نحوه اسارت، زمان اسارت،اتفاقات رخداده در این دوران خواهد بود که به همراه تصاویر منتشر می‌شود.

دایره‌ المعارف اسارت و آزادگی چگونه شکل گرفت؟

مسعود ده نمکی کارگردان سه گانه اخراجی ها که این روزها رسوایی را بر پرده دارد، درباره چگونگی شکل گیری این دایره المعارف چنین می گوید:

بعد از سال 69 و آزادی اسرا بنده در بخش گزینش ستاد آزادگان مشغول به کار شدم.کار من طبقه بندی شغلی آزادگان بود. در واقع بر حسب اهیمت جایی که قرار بود استخدام شوند. در بحث قانونی همه آزادگان باید استخدام می شدند . ولی باید بر اساس شرایط شان در اسارت طبقه بندی می شدندکه شغل های مهم یا معمولی داشته باشند . از همان جا  مطالعه من روی مسئله اسارت شروع شد. تقریباً در سال 73 ستاد به پیشنهاد بنده و حمایت رئیس وقت ستاد آزادگان یک بخش را به عنوان واحد پژوهش ستاد آزادگان تشکیل داد. در بین سال های 73 تا 75 در این واحد تقریباً 10 جلد کتاب را با عنوان خاکریز پنهان که خاطرات دست نخورده آزادگان بود چاپ کردیم. حتی ویرایش غلیظی نیز روی آن انجام ندادیم .در این مجموعه کتب روایت تصویری (نقاشی های یک آزاده ) ترسیم می کرد. تا بعدها بتوان مورد استفاده واقع شود.

بعدها به دلیل مشاغل فرهنگی ، سیاسی و مطبوعاتی که داشتم همکاری در ستاد دیگر برایم میسر نبود. پس از ستاد خارج شدم ولی دلم نیامد که این کار را ادامه ندهم . از سال 75 به صورت شخصی کار پژوهش در مورد آزادگان را انجام دادم . در واقع به نوعی مجبور شدم از صفر شروع کنم .

تحقیقات با همکاری طیفی از دانشجویان انجام می شود. در واقع این دانشجویان بر حسب موضوع تحقیق استخدام می کردم و به جمع آوری اطلاعات می پرداختند . جمع آوری اطلاعات به این صورت بود که بتوانیم ابتدا یک سری بانک اطلاعاتی درست کنیم. بانک اطلاعاتی این بود که ما ابتدا به مقوله کتب اسارت و کتبی که در این رابطه بود می پرداختیم و یک نسخه از آن را جمع آوری می کردیم .خیلی از این کتب تجدید چاپ نشده است حدود 270 یا 280 جلد از آن را چاپ کردیم و یک نرم افزار را دست کردیم که شامل همه این اطلاعات باشد. بعد به سراغ مقوله اسارت در جراید رفتیم .

در میان مقالات جنگی تنها حدود 250 عنوان مقاله در رابطه با اسارت وجود دارد . ما یک تیم تحقیقاتی را تشکیل دادیم تا طی چند سال مقالات مطبوعاتی را بررسی کرده و اخبار و مطالب مربوط به اسارت را جمع آوری ، استخراج و پیش نویسی کردند.

حدود دو سه هزار عنوان مطلب را جمع آوری کردیم . نزدیک به 10 هزار صفحه مطلب می شود . سپس به سراغ فیلم نگاری اسارت رفتیم . بخش کمی از فیلم های جنگی مربوط به اسارت بود . آن ها را جمع آوری کردیم و مجموعه ای را درست کردیم . محصول این مجموعه 3 جلد کتاب شناسی اسارت ، اسارت و آزادگان در جبهه و فیلم نگاری اسارت بود . بعد وارد مقوله عکس شدیم. ما سعی کردیم هرچه عکس در مطبوعات ، سایت ها و اینترنت و ... بود را جمع آوری کنیم. در زمینه عکس بحث اسارت یک بحث بسیار فقیری است .چراکه عکاسان ما در اردوگاه ها حضور نداشتند و عکاسان خارجی از اسرای ما عکس می گرفتند . در آن زمان اینترنت نیز بوده به همین دلیل این عکس ها بسیار کم است. ولی هرآنچه را می شد جمع آوری کردیم. همه این عکس ها موضوع بندی شدند و جلد چهارم فرهنگ نامه تاریخ با عنوان اسارت و آزادگان به روایت تصویر به چاپ رسید این تصاویر از لحظه اسارت تا آزادی بود ، بدون شناسنامه فقط به عنوان روایت تصویری از اسارت نقل شده است.

سپس عکس های پرسنلی آزادگان را جمع آوری کردیم .حدود 37 هزار عکس آزادگان را در کتابی با عنوان اسارت و آزادگان به روایت تصویر 2آوردیم. این عکس های پرسنلی همراه با اطلاعات شناسنامه ای آزادگان بود.شامل نام و نام خانوادگی ، تاریخ اسارت و مدت اسارت آزادگان بود. این کار را نه در زمینه شهدا،نه در زمینه جانبازان و نه در زمینه رزمندگان انجام شده است. در مورد شهدا این کرا را شروع کرده اند ولی هنوز به اتمام نرسیده است. ما تحقیقی را درباره مقوله اسارت در جنگ های دنیا شروع کرده ایم  و تصور تاریخی و حقوقی مسئله اسارت را با بخشی از روایات که درمورد اسارت در اسلام بیان شده است را تطابق دادیم .متوجه شدیم که منابع مان مدون نشده است . پس یک تیم طلبه دانشجو تشکیل شد. تا کل متون را در سه شاخه روایات ، قرآن و فقه بررسی کنند. نتیجه آن 7000صفحه کتاب در رابطه با اسارت و اسلام شد.

 این مطالب در سه  جلد کتاب جای گرفت.1- منابع روایی 2- منابع تفسیری 3- منابع فقهی و یک جلد کتاب فرهنگ موضوعی که هر کس بخواهد به این منابع رجوع می کند. این مجموعه 4 جلدی عربی فارسی است. این نقل تصور تاریخی و حقوقی مسئله اسارت است که بعدها محققین می توانند آن را با منابع اسلامی تطبیق دهند و متوجه شوندکه منابع اسلامی ما بسیار غنی است .

 بعد بررسی روند اسارت در جنگ را انجام دادیم. یعنی در هر عملیات ، در هر سال در کنار جنگ روند اسارت به چه صورت پیش رفته است . در واقع بررسی اینکه چقدر اسیر داده ایم و چقدر اسیر گرفته ایم. این 10 جلد اول کتب مرجع ماست . یعنی کتب مرجع و دایرة المعارفی است که هر کس می تواند به آن ها رجوع کند و مطالب مورد نیاز خود را برداشت کنند . ما در ادامه جمع آوری هایمان به مرحله فرهنگ شفاهی رسیدیم. یعنی بر اساس سۆالاتی که مطرح کرده بودیم نیاز بود تا اسارت را از منظره بیرونی نگاه کنیم.کتبی که تا آن زمان چاپ شده بود بیشتر از منظر شخصی بود در واقع هر اسیر در اردوگاه خود اسارت را از منظر خود و آسایشگاه خود روایت کرده بود . اکنون باید از بیرون به این منظر نگاه کرد نه به عنوان خاطره نویسی بلکه به عنوان تاریخ نگاری .

در واقع مقوله اسارت به گونه ای است که شرایط اسارت بین مفقود شده ها و ثبت نام شده ها بسیار متفاوت بوده است . از طرفی شرایط هر اردوگاه با اردوگاه دیگر متفاوت بوده است . به همین دلیل لازم بود که از بیرون به مقوله اسارت نگاه شود و از روایت شخصی خارج و به یک روایت جمعی برسیم.یعنی اینکه متوجه شدیم در اردوگاه چه اتفاقی افتاده است. به همین دلیل ما یک تعداد سر فصل هایی را مطرح کردیم . تقریباً با 400 آزاده تحلیل گر، سر شناس و موثق مصاحبه کردیم تا این سر فصل ها را برایمان تعریف کنند . از این 50 سر فصل می توان به هنر و فرهنگ در اسارت ، آموزش اسارت ، درمان و بهداشت در اسارت ، تغذیه در اسارت ، قوانین اسارت و ... اشاره کرد. آن ها این سر فصل ها را برایمان تعریف کردند و خاطرات آزادگان دیگر به عنوان مستندات این سر فصل ها عنوان می شود . این ها در 10 جلد به چاپ رسید . در واقع جلد 11 تا جلد 20 فرهنگ تاریخ را تشکیل می دهند. در کنار آن ما هر مقطعی از اسارت را به صورت مجزا مورد بررسی قرار داده ایم ممکن است در یک اردوگاه در مقطع باشد مثلاً اسرا از یک تاریخ تا یک تاریخ در اردوگاه بوده اند و بعد اردوگاه منحل شده و سپس یک سری اسرای جدید آورده می شدند. ما هر یک از این مقاطع را مورد بررسی قرار می دهیم . تقریباً حدود 40 مقطع اسارتی مورد بررسی قرار گرفته است.که هر مقطع یک کتاب اختصاصی دارد که این اطلاعات شناسنامه ای از قبیل : رهبران ، تقویم ، وقایع نگاری و ... در مرحله جمع آوری است. بیش از 60 درصد از این جمع آوری تمام شده است . ما در طول 10 سال حدود 5000 ساعت مصاحبه با حداقل 1500 منبع داشتیم.

فرآوری: رضا خسروی

بخش کتاب و کتابخوانی تبیان